Μακεδονία

Η Μακεδονία είναι ιστορική περιοχή της βαλκανικής χερσονήσου στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Τα σύγχρονα γεωγραφικά της όρια, εμβαδού περίπου 67.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, τέθηκαν σε χαρτογραφική βάση προς το τέλος του 19ου αιώνα κατά την τελική πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παρά το ότι η περιοχή δεν προσφέρεται ως μία ενιαία γεωγραφική οντότητα (βλέπε, H.R. Wilkinson 1951). Χονδρικά τα λεγόμενα όρια της Μακεδονίας είναι βόρεια μέχρι την πόλη των Σκοπίων, ανατολικά την οροσειρά της Ροδόπης και την κοιλάδα του Νέστου, νότια την κοιλάδα των Τεμπών και δυτικά τον ορεινό όγκο της Πίνδου. Η περιοχή περιλαμβάνει τις κοίτες (από τα δυτικά προς τα ανατολικά) των Αλιάκμονα, Βαρδάρη/Αξιού και του Στρυμώνα ποταμών (εκ των οποίων ο Βαρδάρης καταλαμβάνει μακράν την μεγαλύτερη έκταση) και τις πεδιάδες γύρω από τη Θεσσαλονίκη και τις Σέρρες.

Η περιοχή μοιράζεται ανάμεσα στην Ελλάδα με το 52,4% της περιοχής και το 52,9% πληθυσμού, (μοιράζεται ανάμεσα στις τρεις Περιφέρειες της Κεντρικής Μακεδονίας, Δυτικής Μακεδονίας και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης), την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας με το 38%, και την Βουλγαρία με περιπου το 10%, στην περιοχή του Μπλαγκόεβγκραντ. Το Ελληνικό κομμάτι ή διαμέρισμα της Μακεδονίας αναφέρεται κάποτε (αποκλειστικά από τους μη Έλληνες) σαν "Ελληνική Μακεδονία" ή "Μακεδονία του Αιγαίου" (όρος που εισάχθηκε από τους Ναζί το 1940 και υιοθετήθηκε από τη Γιουγκοσλαβία), η ΠΓΔΜ ως "Μακεδονία του Βαρδάρη" ή "Νότιoς Σερβία", και το βουλγαρικό κομμάτι ως "Μακεδονία του Πίριν" και ως περιοχή τoυ Μπλαγκόεβγκραντ.

Η Μακεδονία σήμερα αποτελεί γεωγραφικό διαμέρισμα, το μεγαλύτερο σε έκταση, της Ελληνικής επικράτειας οριζόμενο προς Β. από τα σύνορα με την Π.Γ.Δ.Μ. (F.Y.R.O.M.), και Βουλγαρία, προς Ν. από τη Θεσσαλία και Αιγαίο Πέλαγος, προς Α. από τη Δυτική Θράκη και Δ. από την Ήπειρο και Αλβανία.

Ειδικότερα, τα σύνορα του διαμερίσματος αυτού είναι: Νότια το Αιγαίο Πέλαγος, από τις εκβολές του ποταμού Νέστου, στη δυτική πλευρά της Θράκης, έως την παραλία Αιγάνης, κοντά στον Πλαταμώνα, στη βόρεια πλευρά της Θεσσαλίας. Στη συνέχεια προς τα Ν. σύνορα του διαμερίσματος είναι οι νομοί Λαρίσης και Τρικάλων της Θεσσαλίας ως και ένα τμήμα της Ηπείρου έως την κορυφή Μαυροβούνι της Πίνδου. Δυτικά δε είναι η Ήπειρος από την κορυφή Μαυροβούνι ως τη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα. Και προς Β. είναι τα σύνορα της Π.Γ.Δ.Μ. (F.Y.R.O.M.) σε μήκος 244 χλμ. και συνέχεια τα σύνορα της Βουλγαρίας με ίσο περίπου μήκος. Τέλος Α. είναι ο Νομός Ξάνθης της Θράκης, με φυσική διαχωριστική γραμμή κατά το μεγαλύτερο μέρος με τον ποταμό Νέστο. Η συνολική έκταση της Μακεδονίας φθάνει τα 34.231 τετρ.χλμ.

Οι γεωγραφικές συντεταγμένες της Μακεδονίας στα όρια αυτά είναι: Πλάτος (φ) 39° 50’ Βόρειο ως και 41° 32’ Β, Μήκος (λ) 20° 47’ Ανατολικό και 24° 47’ Α. Οι μέσες συντεταγμένες είναι (φ) 40° 30’ Β και (λ) 23° 00’ Α. που συμπίπτουν με τη θέση του χωρίου Νέο Ρύσιο στο Νομό Θεσσαλονίκης. Τα δύο από τα τρία «τριεθνή» σημεία των Ελληνικών συνόρων βρίσκονται στα Μακεδονικά σύνορα, το ένα εντός της λίμνης Μεγάλη Πρέσπα, νότια της νησίδας Μάλι Γκραντ ή Αχίλλειον, το δε άλλο επί κορυφής του όρους Μπέλλες (Κερκίνη) με υψόμετρο 1.883 μ. (το τρίτο βρίσκεται στα σύνορα της Θράκης).

Όνομα

Το όνομά της Μακεδονίας προέρχεται από την Ελληνική μυθολογία, που πέρασε στην κυρίως αρχαία ιστορία και που πρώτος την κατέγραψε ο Ηρόδοτος (Ε 17). Ο πρώτος βασιλιάς των Αργεάδων Μακεδόνων, Κάρανος αναφέρεται τον 9ο αιώνα π.Χ. στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας.

Ο Όμηρος, φαίνεται να αγνοεί το όνομα «Μακεδονία» και «Μακεδόνες». Γι΄ αυτόν οι πολεμιστές από τη χώρα που αρδεύει ο Αξιός είναι οι Παίονες και χώρα τους η Παιονία (Ιλιάδα Β’ 848, Π’ 287 και Φ’ 152).

Ο "πατέρας" της Ιστορίας, ο Ηρόδοτος, ονομάζει Μακεδονία την πέρα της Πρασιάδας λίμνης και του Δυσώρου όρους χώρα (Ε 18) που ορίζεται προς Ν. από τον Πηνειό και τον Όλυμπο (Ζ’ 173), άλλως «Μακεδονίς» (Ζ 127). Οι κάτοικοι αυτής, Μακεδόνες (Ε 18) ή Μακεδνόν έθνος (Α 56, Η 43) ήταν Ελληνικό φύλο και μάλιστα, ήταν κατ΄ εκείνον Δωρικό γένος που κατοικούσε πρώτα στη Φθιώτιδα επί Δευκαλίωνα, παρά την Όσσα και τον Όλυμπο επί Δώρου και που τελικά εκδιώχθηκε από τους Καδμείους και κατέφυγε στην Πίνδο (Α 56).

Στην Ελληνική μυθολογία υπάρχουν τρεις παραδόσεις για το όνομα της Μακεδονίας:

Aπό το γενάρχη Μακεδόνα το γιο του Αιόλου (Ελιαν. απόσπ. 46).
Από το Μακεδόνα το γιο του Λυκάονα (Βασιλέα της Ημαθίας), πατέρα της Πίνδου και
Το όνομα οφείλεται στο Μακεδόνα το γιο του Δία και της Θυίας, κόρης του Δευκαλίωνα που απέκτησε τα τέκνα Άμαθον και Πίερον από το όνομα του οποίου ονομάστηκαν τα Πιέρια όρη.(Ησιόδου απόσπ. XXVI).
Μορφολογία εδάφους
Η Μακεδονία είναι χώρα πολύμορφη με ψηλά όρη που περιβάλουν εκτεταμένες πεδιάδες και αρκετούς ποταμούς που μερικοί πηγάζουν στις γειτονικές χώρες. Με μια γρήγορη ματιά στο ανάγλυφο του χώρου της εύκολα διαπιστώνεται ότι κύριο χαρακτηριστικό της Μακεδονίας είναι ο συσσωρευμένος ορεινός όγκος στα δυτικά που απλώνει προς την ανατολή ένα μακρότατο βραχίονα με αλλεπάλληλες οροσειρές που επιστέφουν από βορρά όλη τη χώρα έως τη Θράκη κατά μήκος των βορείων συνόρων. Οι οροσειρές αυτές κόπτονται σε δύο ομάδες από τη βαθειά κοιλάδα του Αξιού (στο κέντρο της Μακεδονίας). Συνάμα σημαντικοί ποταμοί οι μεγαλύτεροι της Ελλάδας διασχίζουν τη γη αυτή που με τις υπάρχουσες αρκετές λίμνες παρέχουν το γενικό εκείνο μορφολογικό πλαίσιο που επιτρέπει τη διαίρεση του χώρου σε ακριβώς τρία χωριστά τμήματα, τη Δυτική Μακεδονία (εξαιρετικά ορεινή με σημαντικά οροπέδια), την Κεντρική Μακεδονία (με τις εκτεταμένες πεδιάδες) και την Ανατολική Μακεδονία (με τα εύφορα λεκανοπέδια που περικλείονται σε λοφοσειρές).

Όρη
Στη Δυτική Μακεδονία, δύο παράλληλες οροσειρές, από Β προς Ν (διακλάδωση του Σκάρδου) με κύριο όρος το Πέτρινο (ή Γκαλιτσίκα) (Βορειοδυτικό όριο), χωρίζουν τις λεκάνες των λιμνών Μεγάλης και Μικρής Βρυγηίδας (ή Πρέσπες) από της Αχρίδας (Λυχνιτίδας), το Τρικλάριο, το Γράμμο, τα Όντρια, το Βόιο, την Πίνδο (με υψηλότερη κορυφή, τη Βασιλίτσα) και το Σμόλικα, της δε προς Α. οροσειράς ο Βαρνούς (ή Περιστέρι), το Βέρνο ή Βίτσι, Σινιάτσικο ή Άσκιο, ο Βούρινος και το Βέρμιο. Ανατολικά το Καϊμακτσαλάν που στο Ελληνικό έδαφος ονομάζεται Βόρας, το Πίνοβο, η Τζένα και το Πάικο. Μια νότια διακλάδωση αποτελούν τα Καμβούνια και τα Πιέρια που συνδέονται με τα Θεσσαλικά όρη Χάσια, Αντιχάσια και Όλυμπο. Ανάμεσα στις αλλεπάλληλες αυτές οροσειρές το οροπέδιο της Εορδαίας που συνεχίζει προς Β με της Λυγκηστίδας (Φλώρινας και Μοναστηρίου) και προς Ν με της Κοζάνης και της Καστοριάς. Επίσης ανάμεσα στις οροσειρές αυτές κυλούν τα χειμαρρώδη νερά τους μικροί ποταμοί που τρέφουν καταλήγοντες στον Αλιάκμονα η κοιλάδα του οποίου αποτελούσε άλλοτε κόλπο που καλύφθηκε από τις προσχώσεις. (Πολλοί πιστεύουν ότι υπολείμματα εκείνου του κόλπου είναι η λίμνη της Καστοριάς).

Στην Κεντρική Μακεδονία παρουσιάζεται μια εντελώς διαφορετική όψη με μια σειρά από πεδιάδες που στεφανώνονται από οροσειρές. Κορμός αυτής είναι η κοιλάδα του Αξιού, ανάμεσα στα όρη Βέρμιο δυτικά, Κρούσσια και Κερδύλια ανατολικά την Κερκίνη (ή Μπέλες) βορεινά και νότια του Χολομώντα στη Χαλκιδική, η ευφορώτερη της χώρας. Η Χαλκιδική, τραχεία προέκταση της Κεντρικής Μακεδονίας, αποτελεί τη μεγαλύτερη χερσόνησο της Ελλάδας, με έκταση 3.281 τετρ. χλμ. μεταξύ Θερμαϊκού - Στρυμονικού κόλπου και που χωρίζεται με δύο λίμνες, τη Βόλβη ή Λίμνη Μπεσικίων ανατολικά και την Κορώνεια ή του Λαγκαδά δυτικά που καταλήγει εισχωρούσα στο Αιγαίο ως Τρίαινα του Ποσειδώνα σε τρεις παράλληλες μικρότερες χερσονήσους, της Κασσάνδρας ή Παλλήνης (δυτ.), της Σιθωνίας ή του Λόγκου και της Ακτής ή Άθω ή Αγίου Όρους (ανατ.) με αντίστοιχα ακρωτήρια το Ποσείδαιο, το Δρέπανο και το Νυμφαίο ή Ακρόθωο και επιμέρους κόλπους της Κασσάνδρας και του Αγ. Όρους ή Σιγγιτικός. Η Χαλκιδική, στην οποία δεσπόζει η ορεινή τριάδα Χορτιάτης, Χολομώντας και Στρατονικό με σπουδαιότερο χείμαρρο τον Ρήχειο, είναι η πλουσιότερη μεταλλευτική περιοχή της Ελλάδας.

Στην Ανατολική Μακεδονία, αν ο ποταμός Αξιός κόβει στα δύο τη βόρεια στεφάνη της Μακεδονίας χωρίζοντάς την σε Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, ο ποταμός Στρυμών κόβει την ανατολική στεφάνη και χωρίζει έτσι την Κεντρική από την Ανατολική Μακεδονία που απλώνεται μέχρι το Νέστο ποταμό, φυσικό όριο με τη Θράκη. Ανάμεσα στους δύο αυτούς ποταμούς η Ανατολική Μακεδονία καλύπτεται από μια σειρά οροσειρών με ενδιάμεσες εύφορες κοιλάδες. Οι οροσειρές αυτές αρχίζουν από τα στενά της Κούλας που τα διασχίζει μεν ο Στρυμών αλλά και η εθνική οδός Θεσσαλονίκης – Σερρών – Σόφιας. Την ανατολική πλευρά των στενών αποτελούν οι προσβάσεις του όρους Άγκιστρο ή Τσιγγέλι απέναντι της Κερκίνης. Κατόπιν το όρος Όρβηλος (που είναι συνέχεια των Βουλγαρικών ορεινών όγκων του Πιρίν) με την ψηλότερη κορφή του στο ελληνικό έδαφος, την Αλή-Μπουντούς. Συνέχεια προς Ν τα όρη Βροντούς, Μενοίκιο και Α. το Φαλακρό και η Λεκάνη. Και ενώ όλα συνδέονται μεταξύ τους σε ενιαίο όγκο της οροσειράς της Ροδόπης (με τα όρη Ελατιά, Φρακτό και το ορεινό συγκρότημα της Κούλας), όπου και ο κύριος κορμός της είναι εντός της Βουλγαρίας, περιέργως το Παγγαίο ορθώνεται τελείως απομονωμένο προς Ν με συντροφιά ένα μικρότερο όρος, το Σύμβολο.

Η Βόρεια Μακεδονία, η οποία αποτελεί την ΠΓΔΜ, είναι κυρίως ορεινή, αλλά αποτελείται από πολλές λίμνες με μεγαλύτερη τη λίμνη Αχρίδα, την οποία μοιράζεται με την Αλβανία.

Ποταμοί και λίμνες
Κυριότεροι ποταμοί της Μακεδονίας είναι οι Αξιός, Αλιάκμονας, Στρυμών, Γαλλικός, Λουδίας και Νέστος. Η Μακεδονία δεν είναι χώρα των λιμνών, αλλά αν αναλογισθεί κανείς ότι από το σύνολο των 23 ελληνικών λιμνών, εκτός τις 6 λιμνοθάλασσες συνολικής επιφάνειας 734 τετρ. χλμ. οι 10 βρίσκονται στη Μακεδονία με μια λιμναία έκταση 191 τ. χλμ. τότε ασφαλώς, για την Ελλάδα, μάλλον είναι χώρα των λιμνών.

Οι λίμνες της Μακεδονίας διακρίνονται σε ορεινές και πεδινές. Ορεινές (κύριες) είναι: Η Αχρίδα (ή Λυχνιτίδα), η Μεγάλη Βρυγηίς (853/288(37)/50) – η μέγιστη των Βαλκανίων και η βαθύτερη επί ελληνικού τμήματος της Ελλάδας, και η Μικρή Βρυγηίς (-/44/-) (ή Πρέσπες), η Βεγορίτιδα (ή Βεγορίτις ή του Οστρόβου) (540/68/65) - με τρεις επιμέρους μικρότερες των Πετρών, τη Χειμαδίτιδα και την Ζάζαρη, της Δοϊράνη (–/43(17)/8) και η Ορεστιάς (ή Καστοριάς) 620/30/10. Πεδινές είναι: η άλλοτε Γιαννιτσών, της Αρτζάνης και του Αματόβου που αποξηράθηκαν, η Κερκίνη, η Κορώνεια (ή του Λαγκαδά ή του Αγ. Βασιλείου) (55/57/15), η Βόλβη 50/73/20 και η Πικρολίμνη.

Μεταλλικά ύδατα
Η Μακεδονία παρουσιάζει πολλές μεταλλικές πηγές με αξιόλογη χημική σύσταση και θεραπευτικές ιδιότητες. Κυριότερες εξ αυτών κατά νομό είναι:

Πηγές Λαγκαδά: 18 χλμ. από Θεσσαλονίκη, τρεις στην ομώνυμη περιοχή, θερμ. 37-39° Με σύσταση ανά 1χγρ = 0,58 γρ. υδρανθρακικά άλατα ασβεστίου, μαγνησίου, νατρίου και χλωριούχα νατρίου και καλίου καλύπτοντας όλους τους όρους λουτρόπολης.
Πηγές Θέρμης: Από αυτές πήρε το όνομά του ο Θερμαϊκός, 15χλμ. από Θεσσαλονίκη, τέσσερις, με στοιχεία όπως των πηγών του Λαγκαδά.
Πηγές Γιαννών (Μεταλλικού): (νομός Κιλκίς) τρεις, θερμ. 18-21°. Σύσταση 1λίτρο = 0,58γρ ανθαρακικό οξύ και κύρια συστατικά τα αυτά των πηγών Λαγκαδά, προτείνεται κατά στομαχικών παθήσεων.
Πηγές ( Μπάνιων ) στο Λουτροχώρι νομού Πέλλης, μεταξύ Έδεσσας και Βέρoιας, με θειούχα ύδατα.
Πηγές Πετραλώνων: Θερμά ύδατα που αναβλύζουν παρά τη θέση Τελκιλή.
Πηγές Δουμπιών: (Χαλκιδική) όμοιας σύστασης με πηγές Γιάννες.
Πηγές ( Λουτρακίου Πέλλας ή Ποζάρ ) στο Λουτράκι νομού Πέλλης, αναβλύζουν σε θερμ. 41°.
Πηγές Αγγίστρου: Βόρεια του Σιδηροκάστρου αναβλύζουν σε θερμ. 44,5°. Πολύ γνωστές κατά τη Βυζαντινή περίοδο.
Πηγές Νιγρίτας (Επαρχία Βισαλτίας, νομού Σερρών): 4χλμ από Σέρρες. Αναβλύζουν σε θερμ. 55° Μεγάλης περιεκτικότητας αλάτων, τυγχάνουν ευρείας κατανάλωσης.
Πηγές Έξυ-Σου (Ξυνού Νερού) στο 165ο χλμ. Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου, όμοιες με εκείνες του Λαγκαδά και
Πηγές Ελευθερών, ΝΔ της Καβάλας, ύδατα οξυανθρακικά, θεωρούνται ιαματικά κατά ψαμμίασης, λιθίασης, στομαχικών νοσημάτων κλπ.
Πηγές Αγίας Παρασκευής, στο νότιο άκρο της Κασσάνδρας, ύδατα θειούχα.
Πηγές Πικρολίμνης, στο νομό Κιλκίς.
Πηγές Θερμιών Δράμας, 40 χλμ. βόρεια του Παρανεστίου.
Πηγές Σουρωτής, στη Σουρωτή Θεσσαλονίκης.